اخلاق دراثر درگا پرساد مهر

احمد نوید یاسر ازلان حیدر

شعبہ فارسی، دانشگاہ اسلامی، علیگرہ

اخلاق در لغت بہ معنی خلق و خو و چگونگی استفادہ از توانای ھای درونی نظیر گفتار، شنیدار است۔ این واژہ نسبتا کوچک از گذشتہ حای بسیار دور مورد توجہ بودہ است و بہ خوبی می دانیم کہ در قرآن کریم نیز بسیار از آن یاد شدہ و مردم بہ نیکو کاری و خوش رفتاری با یک دیگر سفارش شدہ اند۔ بدون شک، قرآن کریم تنحا برنامہ زندگی است کہ سعادت و خوشنودی را برای ھر فرد تضمین می کند، در این اساس نامہ کہ از سوی خالق وامر انسان تنظیم شدہ۔ دین اسلام مجموعہ ای از عقاید و تعلیم و دستورات عملی می باشد کہ در قالب تعالیمی ھدایت بخش بر قلب رسول مقبول حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم از جانب خالق حکیم وحی شدہ است و نظام اخلاقی را بہ صورت مجموعہ آموزھای کہ راہ و رسم زیستن بہ نحو شایستہ را در آن ترسیم کردہ، بایدحا و نبایدحا ارزشی حاکم بر رفتار آدمی را تبیین نمودہ، و در نتیجہ بخوبی بہ رابطہ تنگا تنگ دین و اخلاق می خواھیم برد و اخلاق را پارہ ای ناگسستنی از دین بہ شمار خواھیم آورد، ازین رو سخن گفتن از نظام اخلاق منسوب بہ اسلام امری موجہ و گفت و گو دربار ساختکار کلی حاکم بر این نظام امری در خور تامل و اندیشہ خواھد بود۔ چنانکہ اخلاق جزو اسلامی است لھذا تمام علوم اسلامی جا گرفت خصوصا ادبیات فارسی۔ در آثار تاریخی، دینی، عرفانی اجتماعی و حماسی این موضوع را نویسندگان و شاعران ثبط کنند۔ نہ فقط ایرانی بلک نویسندگان و شاعران ھند ھم در این موضوع خیلی آثار وجود دارند۔

نویسندگان و شاعران و مورخان ھندی یکی راجہ درگا پرساد متخلص بہ مھر سندیلی است۔ اسم پدرش راجہ دھنپت رای بود۔ یکی از اجداد او غریب داس بعھد نورالدین جھانگیر بادشاہ ھند بوقایع نگاری ھندوستان کاروایی خلایق آمد، غریب داس بسیاری ریاست بہ فتحپور بسوان فراھم آورد و بنا کاخھای دلکشا و نشیمن ھای دلفریب بنا نھاد۔ فرزندش رای پرمانند بہ تقرب خدمت شاھجھان بادشاہ جاگیری بہ پرگنہ متھرا بہ گرفت۔ در وقت نواب وزیرالممالک این خاندان بملک اودہ ھجرت کرد۔ رای کنور سین جدی مصنف در عھد نواب شجاع الدولہ بہ چکلہ داری سندیلہ و ملیح آباد یافت در قصبہ رحیم آباد رخت اقامت انداختہ بہ امر حکومت اشتغال ورزید و بعد چندی عمارتی مختصر در قصبہ سندیلہ تعمیر کرد توطن گزید ازان وقت استقامت این خاندان مستقل بدین قصبہ بظحور آمد۔ درین قصبہ در ۱۸۴۶ میلادی درگا پرشاد متولد شد۔ باوایل عمر درگا پرساد غدر ۱۸۵۷ میلادی آمد تمام عوام ھندوستان منتشر و متفکر گردید۔ در این حالات تعلیم و تربیت ھم ملتوی شد ولی پدرش راجا دھنپت رای برای درگا پرساد  تعلیم و تربیت را نیکو انتظام در خانہ خود کردی۔ درگا پرساد بزبان اردو و فارسی و انگلسی درستگاہ کامل داشت و آثار آن اردو و فارسی اند۔ بعد مرگ پدر جانشنین و رییس پدر خود شد و در ۱۸۸۴ میلادی قاضی اعزازی سندیلہ منسوب شد و تا عمر این عھدہ گرفت۔ این مجموعہ فضل و کمال در سال ۱۹۲۰ میلادی فوت شد۔ آثار درگا پرساد بدین قرار اند:

۱۔ گلستان ھند:تاریخ ھند،   ۲۔ بوستان اودہ: تاریخ ریاست اودہ،     ۳۔ تاریخ سندیلہ،     ۴۔ حدیقہ عشرت: تذکرہ شاعرات،    ۵۔ تاریخ اجودھیا،     ۶۔ مخزن اخلاق۔

درگا پرساد مھر سندیلی اثر شاعری مثل دیوانی یا بیاضی نہ دارد ولی در تصنیفات منثور گاہ گاھی شعر خود در مماثلت مضمون درج می کند۔ درین مقالہ ای شعر او کہ در آن اخلاق آشکار است، پیش قاریین می کنم۔ امید می کنم خوانان را لطف می برند۔

اخلاق بھترین دولتی است شخصی کہ این صفت دارد دلھا را زیر کند مھر می گوید:

ھر کہ درو سیرت نیکو بود

آدمی از آدمیان او بود

نیکی مردم نہ نیکو روی است

خوی نکو مایہ نیکوی است

در ضمن عبادت حق سبحانہ: عبادت را اھل لغت بہ معنای غایت خضوع و تذلل دانستہ اند۔ و گفتہ اند چون عبادت اعلی مراتب خضوع است، پس لایق نیست مگر برای کسی کہ اعلی مراتب وجود و کمال و اعظم مراتب نعم و احسان را دارد و ازین جھت عبادت حق شرق است۔ و عبادت در فارسی بہ معنای پرستش و بندگی است بر ھمہ انسان لازم است کہ از ھمہ اول عبادت حق سبحان تعالی بر خود لازم داند و ھرکاری کہ آغاز نماید رضای اللہ جل شانہ ملحوظ دارد و ساعتی یاد او از صفحہ خاطر دور نہ سازد و از رحمت او ھردم امیدوار باشد و قھر او بیندیشد و خلاف حکم او قدم نگذارد و او را ھمہ جا و ھمہ حال حاظر داند مھر می گوید:

شکر نعمت را نکو می کن حق

دوست دارد بندگان حق گذار

لطف و لطفیست بیرون از حساب

فضل او فضلیست بیرون از شمار

در اطاعت پدر: قرآن کریم در آیات زیادی برای اطاعت والدین گوشزدہ می کند کہ متابعت از پدر و مادر، اولین فریضہ است۔ باید کہ فرزند تعظیم و تکریم پدر و مادر بہ ھمہ وقت و بہ ھمہ حال نگاہ دارد و کاری نکند کہ خلاف رضای او باشد و ھر حکمی کہ پدر بفرماید بتقدیم آن سعادت درین اندوزد۔ این افکار را مھر در قلب لھجہ شعر میگوید:

پسر بر خورد از رضای پدر

بدولت رسد از دعای پدر

کسی کوس دولت بہ نہ بام زد

کہ دایم بگام پدر گام زد

در طاعت بادشاہ یا حاکم: در دنیا بادشاہ یا حاکم مثل روح است و رعایا بمشابہ جسم۔ اگر روح نباشد تن بیجان است ھیچ کار بر نیاید و وجود معطل نماید۔ باید کہ ھر کس بدعای عمر و دولت بادشاہ خود بپردازد و سود و بھبود او را طالب باشد و خلاف امر و رضای او کاری نکند۔ بادشاہ اگر شفقت کند محض کرم و لطف او داند و اگر قھر نماید پاداش اعمال خود تصور کند بھردو صورت جان و مال خود در محبت و اخلاص او صرف نماید۔ مھر این مضمون را در قلب شعر می سراید:

نہ ذکر جمیلش نھان می رود

کہ صیت کرم در جھان می رود

چنین شاہ فیروز فرخ نھاد

ندارد جھان تا جھان است یاد

خدایا تو این شاہ درویش دوست

کہ آسایش خلق در ظل اوست

بسی بر سر خلق پایندہ دار

بتوفیق طاعت دلش زندہ دار

غم از دشمن نا پسندش مباد

ز دوران گیتی گزدنش مباد

برای حاجت مندان و سایلان: خداوند متعال کہ برآرندہ حاجات و بخشیدہ مرادات عالم است دولت مندان را دولت نہ برای آن بخشیدہ و منعمان را مواد کامرانی و اسباب فارغ البالی بجھت آن دادہ کہ ازان دولت و نعمت بدیگران ھم بھرہ رسانند و ازین الوان نعمت ایشان را ھم شیرین کام گردانند درین صورت انسان را لازم است کہ بحالت دولت و ثروت با غریبان لطفھا کند و بدرد ایشان برسد و سوال سایلان رو نگرداند۔ چنانکہ فکر مھر اینست:

کار مسکینان و درویشان برار

تا ھمہ کامت برار و کردگار

با غریبان لطف بی اندازہ کن

تا رساندت نام نیکی در دیار

تاکہ وستت می رسد کاری بکن

پیز ازان کردست نیاید ھیچ کار

در حقوق دوستان: دوستی عظیم نعمت دنیاست در ایام مصیبت دوستی بکار می آید و در شادمانی ھم اولین دوست می آید۔ دوست اوست کہ در غم و شادی با دوست شود۔ اگر کسی را در دنیا دوست نیست تمام عالم دشمن اوست۔ پس قدر دوستی باید شناخت و در نگھداشت آن ساعی جمیلہ باید ساخت۔ برای دوستی تاثرات مھر اینست:

چون غرض آمد ھنر پوشیدہ شد

صد حجاب از دل بسوی دیدہ شد

صبب خود یک ذرہ چشم کور او

می نہ بیند گر چہ ھست او عیب جو

صد حکایت بشنود مدھوش حرص

در نیاید نکتہ در گوش حرص

ولہ

روی دل از دو طایفہ برداشتن نکوست

از دوستان دشمن وز دشمنان دوست

ازینطور برای ترک تعصب می گوید کہ:

در حیرتم کہ دشمنی کفر و دین چراست

از یک چراغ کعبہ و بتخانہ روشن است

و برای طریق دولت مندان می گوید:

نام نیکو بماند زاد می

بہ کزو ماند سرای زرنگار

ولہ

نیکو نامہ است لطف زندگانی

نیکو نامی است عمر جاودانی

بعالم نام نیکو زندہ دارد

ز نیکی کام دل ھر کس بر آرد

نیکوی خاص کار مقبلان است

نیکوی خصلت روشندان است

و در آخر مقالہ ای بر شعر مھر اتمام می کنم کہ:

نصیحتی کنمت بشنود و بھانہ مگیر

ھر انچہ ناصح مشفق بگویدت بپذیر

 کتابیات:

۱۔ بوستان اودہ۔ درگا پرساد مھر سندیلی۔ مطبع دبدبہ احمدی۔ لکھنو۔ ۱۸۹۲ میلادی

۲۔ تاریخ سندیلہ۔ درگا پرساد مھر سندیلی۔ کارونیشن پریس۔ لکھنو ۱۹۱۵ میلادی

۳۔ گلستان ھند۔ درگا پرساد مھر سندیلی۔ کوین پریس۔ سندیلہ۔ ۱۸۹۸ میلادی

۴۔ مخزن اخلاق۔ درگا پرساد مھر سندیلی۔ کوین پریس۔ سندیلہ۔ ۱۸۹۹ میلادی